Давтагдмал зан үйл гэж юу вэ?
Давтагдмал зан үйл гэдэг нь байнга, тууштай давтагддаг үйлдлүүдийг хэлдэг. Эдгээр зан үйл нь бие махбод, үг яриа, танин мэдэхүйн шинж чанартай байж болох бөгөөд хөнгөн болон хүнд байж болно. Аутизмтай хүмүүсийн хувьд давтагдмал зан үйл нь АХЭ-ийн онцлог шинж чанаруудын нэг гэж үздэг.
Давтагдмал зан үйл нь нэг хэвийн байдлыг хадгалах гэж зүтгэх, дэг журам, зохион байгуулалтыг шаардах зэргээр илэрч болно. Тухайлбал:
- Өдөр тутмын амьдралдаа хатуу дэгийг баримтлах
- Орчин, нөхцөл байдал, өдрийн дэг, үйл ажиллагаа, төлөвлөгөөнд өөрчлөлт гарахад дасан зохицож чадахгүй байх
- Эд зүйлсийг тодорхой дарааллаар эсвэл загвараар байрлуулах гэх мэт.
Давтагдмал үйлдлийн илрэх бусад жишээнүүд дараах байж болно:
- Тодорхой нэг жижиг зүйл дээр анхаарлаа төвлөрүүлэх (жишээ нь, тоглоомон машиныхаа дугуйнд л анхаарч дахин дахин эргүүлж тоглохоос өөрөөр тоглохгүй, нэг л дуун дээр анхаарлаа төвлөрүүлж дахин дахин сонсох)
- Нэг л хэв маягаар үйлдэл хийх (жишээ нь, тоглохдоо шоонуудыг давхарлах, тоглоомуудыг байрлуулах) гэх мэт.
Зарим давтагддаг зан үйл нь мэдрэхүйн мэдрэмтгий байдалтай холбоотой байж болно:
- Тодорхой нэг эд зүйлд дахин дахин хүрч, үрж эсвэл илж үздэг байх
- Эргэлдэж буй зүйлсийг эсвэл хөдөлгөөнтэй гэрлийг дахин дахин харах
- Стимминг-ийн тухай бүлэгт бичсэнчлэн өөрийгөө тайвшруулах гэж гараа сэгсрэх, дуу аялах, ганцаараа ярих гэх мэт
Яагаад аутизмтай хүмүүс давтагдмал зан үйлтэй байдаг вэ?
Давтагдмал зан үйлийн шалтгаан бүрэн ойлгогдоогүй ч үүнийг тайлбарладаг хэд хэдэн онол байдаг:
Мэдрэлийн хүчин зүйлс
Давтагдмал зан үйл нь тархины бүтэц, үйл ажиллагааны ялгаатай байдлаас үүдэлтэй байж болно. Судалгаагаар хөдөлгөөний хяналт болон давтагддаг үйлдлүүдэд оролцдог тархины хэсгүүдийн ялгаатай байдал нь давтагдмал зан үйлтэй байхад нөлөөлж болох юм.
Мэдрэхүйн боловсруулалтын асуудал
Аутизмтай хүмүүс мэдрэхүйн хувьд хэт мэдрэмтгий байдлыг мэдэрч болох бөгөөд давтагдмал зан үйл нь мэдрэхүйнгээ өөрөө зохицуулахад тусалдаг. Жишээ нь, байран дээрээ эргэлдэх эсвэл гараа сэгсрэх нь мэдрэхүйг тайвшруулж, хэт хүчтэй мэдрэхүйг зохицуулахад тусалдаг.
Харилцааны бэрхшээл
Аутизмтай хүмүүсийн хувьд, ялангуяа амаар харилцах чадвар хязгаарлагдмал бол давтагдмал зан үйл нь хэрэгцээ, мэдрэмжээ илэрхийлэх нэг арга байж болно. Жишээ нь, давтагддаг үйлдлүүд нь сэтгэл түгшсэн, бухимдсан гэх мэт сэтгэл хөдлөлийг илэрхийлэх нэг арга байж болно.
Сэтгэл түгшүүр, стрессийг даван туулах механизм
Зарим хүн сэтгэл түгшсэн, бухимдсан, хэт их өдөөгдсөн үедээ давтагдмал зан үйлтай байдаг. Ийм үщд давтагдмал зан үйл нь тайвшруулж, тайван бус байдлаа зохицуулахад тусалдаг.
Урамшуулал
Давтагдмал зан үйл нь заримдаа орчны нөлөөгөөр улам хүчтэй болж болно. Жишээлбэл, давтагдмал зан үйл гаргах үед нь хүүхдэд хэт анхаарал тавихад, эсвэл хүссэн зүйлээ авах боломж олговол уг зан үйлин дахин давтагдах магадлал нэмэгдэж, давтагдмал зан үйлээ үргэлжлүүлэхэд түлхэц болдог.
Өдөр тутмын амьдралд үзүүлэх нөлөө
Давтагдмал зан үйл нь АХЭ-тэй хүний өдөр тутмын амьдралд нөлөөлдөг. Үүнд:
Нийгмийн харилцаа: Давтагдмал зан үйл нь бусад хүнтэй харилцаанд орж холбогдож, нийгэмшихэд саад болдог.
Суралцахуй: Давтагдмал зан үйл нь суралцахуй буюу шинийг сурч хүлээж авч, шинэ үйл ажиллагаанд оролцоход саад болдог.
Бие даах чадвар: Тогтсон дэг өөрчлөгдөхөд дасан зохицох гэж зүдэрдэг учраас өдөр тутмын үйл ажиллагаа хийхэд илүү төвөгтэй болдог.
Үл ойлголцол: Давтагдмал зан үйлийг бусад хүмүүс буруу ойлгож болох учраас аутизмтай хүмүүс, ялангуяа олон нийтийн газар давтагдмал зан үйлээ гаргаж байгаа бол таагүй хандлага, хүчирхийлэл, гадуурхалттай тулгарч болно.
Хэрхэн туслах вэ?
Давтагдмал зан үйл нь ихэвчлэн төрөлхийн байдаг хэдий ч эдгээр зан үйлийг зохицуулахад буюу хянаж, бууруулахад туслах хэд хэдэн стратеги, арга зам байдаг.
Зан үйл засал
Зан үйлийн дүн шинжилгээ буюу Applied Behavior Analysis (ABA) нь шинэ зан үйлийг заах, давтагдмал зан үйлийг багасгахад чиглэдэг. ABA нь асуудалтай зан үйлийг зогсоохын зэрэгцээ эерэг зан үйлийг дэмжихэд төвлөрдөг.
Эерэг зан үйлийг дэмжих буюу Positive Behavior Strategy (PBS) нь давтагдмал зан үйлийн шалтгааныг ойлгож, орчныг өөрчлөх эсвэл дасан зохицох стратегийг заахад чиглэдэг.
Мэдрэхүйн интеграцийн засал
Хэрвээ давтагдмал зан үйл нь мэдрэхүйн мэдрэмтгий байдалтай холбоотой бол мэдрэхүйн интеграцид чиглэсэн засал нь илүү эрүүл арга замаар асуудлыг даван туулахад тусалж болох юм.
Зохион байгуулалттай дэг журам
Тогтмол, урьдчилан таамаглаж болохуйц өдөр тутмын хуваарь гаргах нь АХЭ-тэй хүний сэтгэлийн түгшүүрийг багасгаж, нэг хэвийн байдлыг шаарддагтай холбоотой гардаг давтагдмал зан үйлийг багасгадаг.
Харилцааны дэмжлэг
Зураг солилцох систем, яриа үүсгэх төхөөрөмж зэрэг нэмэлт болон хувилбарт харилцааны (AAC) системүүдийг ашиглах нь АХЭ-тэй хүмүүст хэрэгцээгээ илэрхийлэхэд тусалж, бухимдлаас үүсдэг давтагдмал зан үйлийг багасгадаг.
Зан үйлийн танин мэдэхүйн засал
Зан үйлийн танин мэдэхүйн засал буюу Cognitive Behavior Therapy (CBT) нь давтагдмал зан үйлийн өдөөгч хүчин зүйлсийг тодорхойлж, сэтгэл түгшүүр, стрессийг хянах стратеги боловсруулахад тусалдаг.
Эцэг эх, асран хамгаалагчийн сургалт
Гэр бүлүүд болон асран хамгаалагчдад дэмжлэг үзүүлж, боловсрол олгох нь давтагдмал зан үйлийг илүү сайн ойлгож, зохицуулахад болон хүүхдийнхээ хэрэгцээнд тохиромжтой арга хэмжээ авахад тусалдаг.