Харилцаа хэл ярианы онцлог

Хэл ярианы харилцааны онцлог нь АХЭ-ийн нэг гол шинж байдаг ба янз бүрийн байдлаар илэрч, үгэн ба үгэн бус харилцааны аль алинд нөлөөлдөг. АХЭ-тэй хүмүүсийн харилцах чадварын бэрхшээл хүн хүнд ялгаатай түвшинд байдаг буюу зарим нь огт хэл яриагүй, эсвэл бага хэмжээний яриатай байхад зарим нь хэт их яриа атлаа хэл яриаг буруу хэрэглэснээс нийгмийн харилцаанд бэрхшээлтэй тулгардаг.  

1. Үгэн харилцааны ялгаатай байдал
   Хэл яриа огт байхгүйгээс хэл яриа маш өндөр хэмжээнд хөгжсөн байдаг ба үүнд дараах бэрхшээлүүд багтана:

1. 1. Хэл ярианы хөгжлийн хоцрогдол
      • Зарим хүүхэд үеийнхнээсээ хэл ярианы хөгжлөөр хоцорч их хожуу хэлд ордог
      • Зарим хүүхэд үгийн сан хязгаарлагдмал учраас үгийн хэрэглээ нь буруу, эсвэл өөрийнхөө үйлдэл, бодол санаа, сэтгэл хөдлөлөө илэрхийлэхдээ хүндрэлтэй тулгардаг2.
   2. Цуурайтаж ярих буюу давтаж хэлэх
      • Бусдын үг яриаг сонссон даруйдаа давтаж хэлдэг (сайн ойлгоогүй байсан ч). “Тоглох уу?” гэхэд хариу “Тоглох уу” гэж давтаж хэлдэг. Энэ нь “Тоглоё” гэж хэлж байгаа байдал ч байж болно, сонссон үгээ давтаж хэлж өөрийгөө тайвшруулж зугаацуулж байгаа ч байдал байж болно.
      • Бусдын үг яриаг хэсэг хугацааны дараа давтаж хэлдэг. ТВ-ээр сонссон яриа, хүмүүс хоорондын яриа зэргээс зарим хэсгийг тогтоож, тухайн орчин нөхцөлд холбогдолгүйгээр хэлдэг нь зарим үед өөрийгөө илэрхийлэх хэлбэр, зарим үед өөрийгөө тайвшруулж зугаацуулах хэлбэр ч байж болно.
   3. Хэлийг шууд утгаар ойлгох
      • АХЭ-тэй хүмүүс төсөөлөл шаардсан хэл яриаг ойлгохдоо тааруу байдаг. Тухайлбал, хэлц үг, зүйрлэл, хошин яриа, ёжлолыг ойлгохгүй байж болно. Жишээ нь, “алаад өгөөрэй” гэсэн үгийг  урамшуулж зоригжуулсан үг гэж ойлгохгүй, шууд утгаар нь ойлгож гайхаж магадгүй. Давхар ба далд утга санаатай үг яриаг ойлгоход АХЭ-тэй хүмүүст мөн л хэцүү байдаг.
   4. Хэлийг хэрэглэж чадахгүй байх
      Бид хэлийг нөхцөл байдал, орчин, сонсогч зэрэгтээ тохируулан өөрчилж хэрэглэдэг бол АХЭ-тэй хүмүүс:
      • Харилцан ярианд ээлжээ хүлээхгүй, бусдын яриаг тасалж, эсвэл дарж ярьдаг байх нь элбэг.
      • Харилцан яриаг хоёр хүний хооронд жигд хөтлөх чадвар сул буюу зөвхөн өөрийн сонирхсон сэдвээр ярьж нөгөө хүнээ анхаарахгүй ярьж магадгүй.
      • Хэл яриатай хамт биеийн хэл, нүүрний хувирал, хоолойны өнгө, дууны хэмжээ зэргийг хэрэглэх чадвар сул, бусдын ярианаас зөвхөн үгийг нь анзаараад үгэн бус харилцааг нь анзаарч ойлгохгүй өнгөрдөг.

2. Үгэн бус харилцааны ялгаатай байдал

АХЭ-тэй хүмүүс харилцааны үгэн бус хэрэгслүүдийг ашиглахгүйгээс болж: 

1. Хүний нүд рүү харж харцаар холбоо тогтоодоггүй. Ийнхүү харцаараа холбогдохгүй байгаа тохиолдолд АХЭ-тэй хүний сэтгэл хөдлөл, бодлыг ойлгоход илүү хэцүү болдог. Нөгөө талаас АХЭ-тэй хүмүүсийн зарим нь өөр хүний нүд рүү хэт их ширтэж харснаар нөгөө хүнийг тухгүй байдалд оруулдаг. 
2. Дохио хэрэглэхгүйгээс болж, жишээлбэл, хүнтэй уулзахдаа гараараа даллахгүй өнгөрөх магадлалтай. Эсвэл эсрэгээрээ буюу хэт идэвхтэй гараа даллах, нүүрний хэт хүчтэй хувирал үзүүлэх тохиолдол байдаг. 
3. Нүүрний хувирал муутай эсвэл этгээд сонин нүүрний хувирал гаргадаг ба энэ нь зарим тохиолдолд дотоод сэтгэл хөдлөл ба бодол санаатай нь холбогдолгүй байдгаас бусдад буруу ойлгогдох магадлалтай. 
4. Биеийн хэлэмж буюу хөдөлгөөн, байр байдал нь хязгаарлагдмал эсвэл өвөрмөц сонин байдаг. Тухайлбал, баярлаж байгаагаа илэрхийлэхдээ байран дээрээ үсэрдэг, тавгүйтэхдээ урагш хойш найгалздаг гэх мэт. 

Харилцааны нэмэлт хэрэгсэл 

1. а. АХЭ-тэй хүмүүсийн хэл ярианы бэрхшээлийг даван туулахад туслах Харилцааны нэмэлт ба хувилбарт хэрэгсэл буюу Augmentative and Alternative Communication (AAC)-д дараах аргууд багтана:
   • Дохионы хэл: Some individuals with autism use sign language to communicate, either as a primary mode of communication or as an alternative to speech.
   • Зураг солилцох харилцааны арга буюу Picture Exchange Communication System (PECS): зураг ба тэмдэгт ашиглан харилцах боломжийг АХЭ-тэй хүмүүст олгодог. Үүнд зөвхөн хэрэгцээгээ төдийгүй хүсэл сонирхол, сэтгэл хөдлөл, бодол санаагаа зургаар илэрхийлдэг.
   • Дуу гаргадаг хэрэгсэл: АХЭ-тэй хүмүүс дэлгэц дээрх зураг дээр буюу товч дээр дарахад тухайн үгийг хэлдэг.
2. Бичгээр харилцах
   • АХЭ-тэй олон хүн аман хэл яриагаар харилцахдаа хүндрэлтэй бол бичгээр харилцахыг хүсдэг. Бичгээр харилцаснаар бодлоо цэгцэлж, илүү ойлгомжтой буулгах боломжтой болдог.

Давуу тал

АХЭ-тэй хүмүүс хэл яриагаар харилцахдаа бэрхшээлтэй тулгардаг ч хэл ярианы онцлог нь тэдэнд давуу талуудыг ч олгодог юм. Тухайлбал:

• Нарийн, тодорхой мэдээлэл өгдөг. АХЭ-тэй хүмүүсийн хэл яриа маш тодорхой, замбараатай, нарийн мэдээллийг агуулсан байж болох ба бусад хүний анзараагүйг анзаарч, санахгүйг санаж байдаг тул хэл яриа нь нарийн мэдээлэл сайтай байдаг.
• Шулуун шударга ярьдаг. АХЭ-тэй хүмүүс харилцаанд шулуун шударга байдлаар оролцдог тул харилцахад илүү илэн далангүй, нуух зүйлгүй, давхар санаагүй байдаг.
• Сонирхсон сэдэвдээ төвлөрч ярьдаг. АХЭ-тэй хүмүүс өөрийнх нь мэддэг, чаддаг, сонирхдог сэдвээр ярихад маш дуртай төдийгүй гүн гүнзгий мэдлэгтэй байдаг тул ярилцахад сонирхолтой байж болно.